Δύο πρώιμες αρχαϊκές επιγραφές (6ος αιώνας π.Χ) που αναφέρουν «HOROS ΔΙΟS» και «HOROS» οδήγησαν στην ταύτιση των ορατών αρχαιοτήτων στον πρόβολο του Λόφου των Νυμφών (Αγία Μαρίνα) με το αρχαιότερο ιερό του Διός στην Αττική.

Η λατρεία του Δία σύμφωνα με τις φιλολογικές πηγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα φαίνεται ότι επικρατούσε στην περιοχή γύρω από την Πνύκα. Άλλωστε με τον πατέρα των θεών και των ανθρώπων συνδέονται και οι λατρείες των Μουσών, των Νυμφών, του Πανός, της Ειλείθυιας και Αρτέμιδος που έχουν ιερά στην περιοχή.
Στο κέντρο του προβόλου, όπου ο κυρίως χώρος του ιερού, η λαξευτή κατασκευή με περιμετρικούς αγωγούς πιστεύεται ότι είναι ο βωμός του Θεού. Στα νότια η περιοχή αυτή ορίζεται από ραβδωτή οδό, στην οποία πιθανόν αναφέρεται η επιγραφή «HOROS».

Συνέχεια των αρχαίων λατρειών θεωρείται η λατρεία της Αγίας Μαρίνας με την ίδρυση μέσα σε αρχαία δεξαμενή του ομώνυμου μικρού ναού για τη λατρεία της ως προστάτιδας των άρρωστων παιδιών.
Τις γονιμοποιούς ιδιότητες της Ειλειθυίας και των Νυμφών διατήρησε μέχρι τα νεότερα χρόνια το έθιμο της «Κυλήθρας» (τσουλίθρας), όπου στα λειασμένα βράχια της Αγίας Μαρίνας οι άτεκνες γυναίκες γλιστρούσαν για να εξασφαλίσουν την γονιμότητα.

Η χρήση του σπηλαίου ανάγεται στον 5ο αιώνα π.Χ.

Βρίσκεται στη βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης όπου αναπτύχθηκαν λατρείες αφιερωμένες στην γονιμότητα και τη βλάστηση. Οι τελετές τελούνταν σε υπαίθρια ιερά και σπηλαιώδη ανοίγματα του βράχου.

Πρόκειται για ιερό χώρο βορειοανατολικά του Παρθενώνος. Μια ορθογώνια αυλή (απροσδιόριστης λειτουργικότητας) με είσοδο στα νοτιοδυτικά αποτελούσε τη μετάβαση στο καθαυτό τέμενος του Διός Πολιέως στα ανατολικά και ελαφρώς βορείως της αυλής. Εντός του τεμένους βρισκόταν ναΐσκος αφιερωμένος στον θεό, με λίθινη θεμελίωση και ξύλινη ανωδομή· στο κέντρο του είχε λαξευθεί βόθρος για τη συγκέντρωση της τέφρας των θυσιών, ενώ στο βόρειο τμήμα του, παράλληλα με την όψη του ναού, υπήρχε στενόμακρη τράπεζα όπου συγκεντρώνονταν οι συμμετέχοντες στην εορτή των Διιπολίων, που διεξαγόταν προς τιμήν του Διός με σκοπό την ενίσχυση της καρποφορίας της γης στις 14 του αττικού μηνός Σκιροφοριώνος (τέλη Ιουνίου). Ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) αναφέρει την ύπαρξη δύο αγαλμάτων του Διός Πολιέως επάνω στην Ακρόπολη (ενός αρχαϊκού και ενός άλλου του 4ου αι. π.Χ., έργου του Λεωχάρους) και ενός βωμού, γύρω από τον οποίο πραγματοποιούσαν την τελετή των Διιπολίων. Προστατευτικός περίβολος γύρω από τον βωμό εμπόδιζε τη φυγή των ζώων που χρησιμοποιούνταν για το τελετουργικό. Μάλιστα, σωζόμενη επιγραφή του 485-484 π.Χ. που απαγόρευε τη ρίψη κοπριάς στα δυτικά του ναού μας πληροφορεί ότι συντηρούνταν ακόμη βόδια στην Ακρόπολη κατ’ εκείνους τους χρόνους.

Η ανέγερση του μεγάλου ναού άρχισε από τον Πεισίστρατο τον Νεώτερο το 515 π.Χ. στη θέση παλαιότερου ναού των αρχών του 6ου, έφθασε ως το κρηπίδωμα και διακόπηκε με την κατάλυση της τυραννίδας. Ο υστεροαρχαϊκός ναός ήταν πώρινος, δωρικού ρυθμού, κολοσσιαίων διαστάσεων. Μέρος των οικοδομικών του υλικών χρησιμοποιήθηκε αργότερα για την κατασκευή του ανατολικού βραχίονα του Θεμιστόκλειου τείχους.

Η οικοδόμηση του ναού συνεχίσθηκε από τον Βασιλέα της Συρίας Αντίοχο τον Δ΄ τον Επιφανή, με τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα Κοσσούτιο, το 175 π.Χ., στις ίδιες διαστάσεις και αναλογίες με τον αρχαϊκό αλλά από μάρμαρο, σε Κορινθιακό ρυθμό, αργότερα από τον Αύγουστο και αποπερατώθηκε τελικά από τον Φιλέλληνα αυτοκράτορα Αδριανό, ο οποίος και τον εγκαινίασε το 131-132 μ.Χ.

Το ιερό του Δία Σωτήρος και της Αθηνάς Σωτείρας στον Πειραιά ήταν ο σημαντικός ναός του Πειραιά, πάνω από το κεντρικό λιμάνι του Κανθάρου. Ο ναός ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Δία και της Αθηνάς. Εντός του ναού υπήρχαν αγάλματα των δύο θεών, αμφότερα κατασκευασμένα από χαλκό. Ο Δίας κρατούσε τη Νίκη και η Αθηνά, δόρυ. Αναφέρεται ότι η Παλλάς του Βελλετρίου μπορεί να είναι αντίγραφο του αγάλματος της Αθηνάς αυτού του ναού. Η λατρεία του Διός Σωτήρος και της Αθηνάς Σωτείρας κορυφωνόταν στα Διισωτήρια, εορτή προς τιμήν τους, με σημαντικότατες θυσίες, από τις μεγαλύτερες στην Αττική.

Στο κέντρο περίπου της νήσου Αίγινας υψώνεται το Ελλάνιο όρος, το πιο ψηλό βουνό της Αίγινας ( 532 μ. υψόμετρο) και συνδέεται με τη λατρεία του Ελλανίου, του βροχοποιού Δία, στον οποίο προσευχήθηκε ο μυθικός πρώτος βασιλιάς της Αίγινας Αιακός, για να λήξει η ανομβρία που έπληττε την Ελλάδα. Επίσης ονομάζεται ‘Ανάληψη’ από το ξωκλήσι της κορυφής.
Στην κορυφή του όρους στη θέση που είναι σήμερα το εκκλησάκι του προφήτη Ηλία υπήρχε ο αρχαιότερος ναός της Ευρώπης (τρείς γενεές πριν από τον πόλεμο της Τροίας) αφιερωμένος στη λατρεία του Ελλανίου Διός. Μεγάλες πέτρες λαξευμένες εντοιχισμένες στο εκκλησάκι είναι πιθανά τμήματα του ναού εκείνου. Κάποτε στην Ελλάδα έπεσε μεγάλη ξηρασία, είχε να βρέξει τρία χρόνια σαν τιμωρία των θεών επειδή ο Πέλοπας σκότωσε τον βασιλιά Στύμφαλο. Απελπισμένοι οι ‘Ελληνες πήγαν να συμβουλευτούν το Μαντείο των Δελφών όπου η Πυθία τους είπε πως μόνον αν προσευχηθεί ο Αιακός θα στείλουν οι Θεοί την πολυπόθητη βροχή. Κι έτσι οι Έλληνες έστειλαν πρεσβεία στον Αιγινήτη βασιλιά για να τον παρακαλέσουν να προσευχηθεί. Κι έτσι ο Αιακός ανέβηκε στην πιο ψηλή κορυφή του νησιού και έκανε δέηση στον Δία. Οι θεοί έστειλαν την βροχή πριν ακόμα τελειώσει την προσευχή του ο Αιακός και εκείνος για να τους ευχαριστήσει έχτισε έναν ναό προς τιμήν του Διός, πατέρα όλων των Ελλήνων, τον Ελλάνιο Δία. Ο λαός πιστεύει ακόμα και σήμερα πως όταν το βουνό σκεπαστεί με σύννεφα θα βρέξει.
Στους πρόποδες του Ελλανίου Όρους υπάρχει επιγραφή που μας κάνει γνωστή τη ύπαρξη μικρού ιερού αφιερωμένου στις Κωλιάδες Νύμφες καθώς επίσης αναφέρεται ότι ίσως στην περιοχή που βρίσκονταν ο ναός του Ελλανίου Διός να υπήρχε και ναός αφιερωμένος στην Εκάτη.

Η ύπαρξη του ιερού αναφέρεται από τον Παυσανία, ο οποίος κάνει λόγο για μικρό ναό επάνω στον Υμηττό, όπου λατρευόταν ο Ζεύς ως ‘‘Όμβριος’’ ( = αυτός που φέρνει την βροχή). Τα σωζόμενα κατάλοιπα ανάγονται στον 8ο αι. π.Χ., γεγονός το οποίο, εάν λάβουμε υπ’ όψιν την συγκεκριμένη προσωνυμία του Διός, τον εξαιρετικά μεγάλο αριθμό προσφορών που ανατέθηκαν στον θεό καθώς και την αισθητή μείωση του πληθυσμού της Αθήνας κατ’ εκείνη την εποχή, ίσως να σχετίζεται με την περίοδο μεγάλων αναταραχών από την οποία διήλθε η πόλη στα τέλη 8ου – αρχές 7ου αι. π.Χ. λόγω σοβαρών προβλημάτων που την ταλάνισαν. Δεδομένου ότι τα υπάρχοντα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία συγκλίνουν στην υπόθεση ότι αιτία της κρίσεως αυτής αποτέλεσε παρατεταμένη ξηρασία, ίσως συνοδευόμενη από λιμό και επιδημικές ασθένειες, είναι πολύ πιθανόν η ίδρυση και αφιέρωση του ιερού στον Όμβριο Δία να ερμηνευθεί ως προσπάθεια εξευμενισμού του θεού με σκοπό την επαναφορά της βροχής.

Αναμφίβολα τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Νεμέας είναι ο ναός του Δία και το Στάδιο. Η θεμελίωση του ναού έχει μήκος περίπου 44,5 μέτρα και πλάτος περίπου 22 μέτρα. Οι κίονες έχουν ύψος περίπου 10 μέτρα και στέκουν ακόμη επιβλητικοί στο νεμεατικό πεδίο. Ο ναός έχει χτιστεί με πωρόλιθο τον 4ο π.Χ. αιώνα στη θέση πιθανόν αρχαϊκού ναού. Αποτελείται από επιμήκη σηκό με πρόναο και άδυτο. Οι κίονες του πτερού ήταν δωρικοί, έξι στις πλευρές ανατολική και δυτική και δώδεκα στις πλευρές βόρεια και νότια. Σώζεται η θεμελίωση στενόμακρου βωμού ανατολικά του ναού. Το στάδιο έχει απόσταση περίπου 180 μέτρων κι έχει χτιστεί στο καλύτερο σημείο της κοιλάδας αφού έχει καταπληκτική θέα.

Ο μεγαλοπρεπής ναός του Δία ήταν το σημαντικότερο οικοδόμημα της Άλτεως στην Ολυμπία και δέσποζε σε περίοπτη θέση στο κέντρο της. Πρόκειται για το μεγαλύτερο ναό της Πελοποννήσου, ο οποίος θεωρείται η τέλεια έκφραση, ο «κανών» της δωρικής ναοδομίας. Η ανέγερσή του άρχισε το 470 π.Χ. και ολοκληρώθηκε το 456 π.Χ. Η χρονολόγηση αυτή προκύπτει από την αναθηματική επιγραφή των Λακεδαιμονίων, οι οποίοι μετά τη νίκη τους κατά των Αθηναίων και των συμμάχων τους στη μάχη της Τανάγρας (457 π.Χ.), αφιέρωσαν χρυσή ασπίδα, που είχε αναρτηθεί κάτω από το κεντρικό ακρωτήριο του αετώματος. Αρχιτέκτων του ναού ήταν ο Λίβωνας ο Ηλείος, ενώ άγνωστος παραμένει ο καλλιτέχνης των αετωμάτων.

Ο ναός έχει προσανατολισμό Α-Δ και είναι περίπτερος με έξι κίονες στις στενές και δεκατρείς στις μακρές πλευρές. Το ύψος των κιόνων ήταν 10,43 μ. και η κατώτερη διάμετρός τους 2,25 μ. Οι κίονες και οι τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι από ντόπιο κογχυλιάτη λίθο και καλυμμένοι με λευκό μαρμαροκονίαμα, ενώ μόνο τα γλυπτά των αετωμάτων, η κεράμωση και οι λεοντοκεφαλές-υδρορροές ήταν από μάρμαρο. Ο ναός αποτελείται από πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. Ο πρόναος και ο οπισθόδομος είναι δίστυλοι εν παραστάσι και στο δάπεδο του προνάου σώζεται ψηφιδωτό δάπεδο ελληνιστικών χρόνων με παράσταση τριτώνων. Μπροστά στην είσοδο του προνάου, σε μικρό τετράγωνο χώρο που είναι στρωμένος με εξαγωνικές μαρμάρινες πλάκες, γινόταν η στέψη των Ολυμπιονικών. Ο σηκός χωρίζεται σε τρία κλίτη από δύο σειρές δίτονης κιονοστοιχίας, με επτά δωρικούς κίονες η καθεμία. Στο βάθος του σηκού ήταν τοποθετημένο το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Κατασκευάσθηκε από το Φειδία γύρω στο 430 π.Χ. και είχε ύψος πάνω από 12 μ. Ο θεός παριστανόταν καθισμένος στο θρόνο του, κρατώντας στο αριστερό χέρι σκήπτρο και στο δεξί μία φτερωτή Νίκη. Τα γυμνά μέρη του σώματός του ήταν από ελεφαντόδοντο, ενώ από χρυσό ήταν το ιμάτιό του και ο θρόνος, που έφερε ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις. Μετά την κατάργηση των Ολυμπιακών Αγώνων, το άγαλμα μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και καταστράφηκε από φωτιά γύρω στο 475 μ.Χ.

Το βουνό ήταν αφιερωμένο στο Δία τον Ιθωμάτα, και στην κορυφή του υπήρχε ένα ιερό του με βωμό. Ο Παυσανίας αναφέρει πως οι Μεσσήνιοι διεκδικούσαν τη γέννηση και ανατροφή του Δία στον τόπο τους καθώς και οτι από την πηγή Κλεψύδρα έφερναν καθημερινά νερό στο ιερό της κορυφής. Η κορυφή της Ιθώμης ήταν οχυρωμένη ακρόπολη που προστατευόταν από οχυρωμένα διάσελα. Διατηρούνται ερείπια του οχυρωματικού περιβόλου της (φωτογραφία δεξιά). Οχυρωμένη ήταν και η από νότου πρόσβαση στην ακρόπολη.
Στην κορυφή (ύψος 800 μ. περίπου), βρίσκεται σήμερα το παλιό μοναστήρι της Παναγίας Βουλκάνου το οποίο είναι κτισμένο από τα ίδια οικοδομικά υλικά του αρχαίου ναού του Διός.
Ανατολικότερα από την μονή Βουλκάνου σώζονται τα θεμέλια του ιερού του Διός.
Το χάλκινο πόδι αναθηματικού τρίποδα που βρέθηκε κοντά στο μοναστήρι της δείχνει ότι η λατρεία του Ιθωμάτα τελούνταν τουλάχιστο από την γεωμετρική περίοδο -900 έως -700.
Προς τιμήν του Ιθωμάτα τελούνταν αγώνες, τα Ιθωμαία, των οποίων την οργάνωση αναλάμβαναν αγωνοθέτες. Χώρος τέλεσης τους ήταν το Στάδιο.

Το όρος Λύκαιο (1421μ) βρίσκεται στα σύνορα σχεδόν των νομών Αρκαδίας και Μεσσηνίας, κοντά στη Μεγαλόπολη (30 χιλ.) και δεσπόζει με τον όγκο του στη δυτική πλευρά του λεκανοπέδιου της.
Ο υπέρλαμπρος ήλιος που λούζει την κορυφή του φαίνεται να γέννησε και το όνομά του βουνού κατά την αρχαιότητα. «Λύκαιο» σημαίνει λαμπρό και άφθονο φώς και προέρχεται από την πανάρχαια ρίζα «λύκ» (από όπου προέρχονται οι λέξεις λυκόφως, κ.α.). Οι τοπικοί μύθοι, ήθελαν τον Δία να έχει γεννηθεί στη θέση «Κρητέα» του βουνού, και να έχει ανατραφεί από τις τρεις εντόπιες Νύμφες, την Αγνώ, την Νέδα και τη Θεισόα. Ο Παυσανίας αναφέρει:
«Στά αριστερά του ιερού της Δεσποίνης βρίσκεται το βουνό Λύκαιον. Μερικοί Αρκάδες το ονομάζουν και Όλυμπο, άλλοι Ιερή κορυφή. Και λένε ότι ο Ζεύς σ’ αυτό το βουνό ανατράφηκε. Υπάρχει κιόλας στο Λύκαιο και μία περιοχή που την λένε Κρητέα -αυτή η Κρητέα βρίσκεται αριστερά από το άλσος του λεγόμενου Παρρασίου Απόλλωνος- και οι Αρκάδες υποστηρίζουν ότι η Κρήτη, όπου κατά την Κρητική παράδοση ανατράφηκε ο Ζεύς, είναι αυτός ο τόπος και όχι το νησί.»
Σ’ αυτή την κορυφή υπήρχε ο περίφημος βωμός των θυσιών, «το χώμα γης» του Παυσανία, καθώς και το άβατο τέμενος του θεού. Αποτελούσε το μεγάλο υπαίθριο Iερό, το σπουδαιότερο και σεβαστότερο σε όλη την Αρκαδία, γι’αυτό και η κορυφή αυτή λεγόταν και Αρκαδικός Όλυμπος. Επιστεύετο μάλιστα πως εδώ η ύλη έχανε τον ίσκιο της και έφεγγε αυτόφωτα, ανατρέποντας έτσι κάθε εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Σ’ αυτό το βωμό και το τέμενος του Λύκαιου Δία, απαγορευόταν η είσοδος των κοινών θνητών. Ο Παυσανίας περιγράφει τους αρκαδικούς μύθους, την λατρεία και ιστορικά στοιχεία και πολιτιστικά στοιχεία, όπως και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς και όπως αυτά αποκαλύφθηκαν με τις ανασκαφές.
«Το όρος Λύκαιον έχει να επιδείξει και άλλα αξιοθαύμαστα και προπάντων το ακόλουθο. Υπάρχει εκεί ένα τέμενος του Λυκαίου Διός στο οποίο δεν επιτρέπεται να μπή άνθρωπος. Αν κάποιος παραβή τον κανόνα και μπει μέσα, είναι αναπότρεπτο να μη ζήση πάνω από χρόνο. Έλεγαν ακόμα ότι όλα όσα θα τύχαινε να βρεθούν μέσα στο τέμενος, είτε ζώα είτε άνθρωποι, δεν έριχναν σκιά…»

Ο αρχαίος ναός, που βρίσκεται στο Ροδοτόπι Ιωαννίνων, στους πρόποδες του λόφου Γαρδίκι, ταυτίζεται με το ναό του Άρειου Δία της αρχαίας Πασσαρώνας, πρωτεύουσας των Μολοσσών, η τειχισμένη ακρόπολη της οποίας σώζεται στην κορυφή του λόφου. Ο ναός οικοδομήθηκε γύρω στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Το 167 π.Χ. πυρπολήθηκε από τον Αιμίλιο Παύλο, τον κατακτητή της Μακεδονίας, αλλά επισκευάσθηκε και εξακολούθησε να λειτουργεί, όπως υποδεικνύουν λίθινα κιονόκρανα ρωμαϊκών χρόνων και ένας ρωμαϊκός ανδριάντας. Είναι πολύ πιθανό ότι ο ναός αυτός αποτελούσε το επίσημο ιερό των Μολοσσών, όπου λατρευόταν ο θεός του πολέμου, ο Άρειος Ζευς, κυρίαρχος θεός των Δωριέων κατοίκων της Ηπείρου. Την άποψη αυτή ενισχύουν η ανάθεση των ψηφισμάτων ξένων πόλεων στο χώρο του ιερού, καθώς και η τιμητική διάκριση ενός Ρωμαίου αυτοκράτορα, που αφιέρωσε τον ανδριάντα του.

Ο ναός ήταν ιωνικού ρυθμού, περίπτερος, με πρόναο και σηκό, και είχε διαστάσεις 19,30 x 11 μ. Από το μνημείο σώζεται μόνο η κρηπίδα και τμήμα της ευθυντηρίας, ενώ στον περιβάλλοντα χώρο βρέθηκαν διάσπαρτοι σπόνδυλοι των ιωνικών κιόνων. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα του μνημείου, το πτερό διέθετε 6 x 11 κίονες, ενώ η διαμόρφωση του προδόμου δείχνει ότι ο ναός πρέπει να ήταν πρόστυλος με τέσσερις κίονες.

Η λατρεία του Ολυμπίου Διός υπήρξε αρκετά σημαντική για τους Μακεδόνες. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, το τέμενος του Διός στο Δίον βρίσκεται κοντά στο ρωμαϊκό θέατρο. Έχουν αποκαλυφθεί κτίσματα που σχετίζονται με τη λατρεία, ένας τοίχος μήκους περισσότερο από 100 μ. εικάζεται ότι είναι ο περίβολος του τεμένους, θραύσματα γλυπτών, ανάγλυφο που εικονίζει τον Δία και δύο επιγραφές που αποδεικνύουν ότι πρόκειται για ιερό αφιερωμένο στη λατρεία του Διός. Τα κτίσματα που έχουν έρθει στο φως ανήκουν χρονολογικά σε διάφορες περιόδους της ελληνιστικής εποχής. Τμήματα κιόνων βεβαιώνουν την ύπαρξη ενός κτηρίου με μνημειακό χαρακτήρα, δωρικού ρυθμού.

Υπάρχουν επιγραφικές μαρτυρίες ότι το Ιερό του Διός στο Δίον ήταν εξαιρετικά σημαντικός χώρος για το μακεδονικό βασίλειο, καθώς εκεί δημοσιεύονταν σε λίθινες στήλες σημαντικά κείμενα. Επίσης στο ιερό ήταν στημένα τα αγάλματα των Μακεδόνων βασιλέων.

Στην κορυφή του όρους Αταβύρου βρίσκεται ο Ναός του Αταβυρίου Διός, θεμελιωμένος ήδη από την ύστερη τρίτη χιλιετία π.Χ., σε υψόμετρο 1.215 μ. Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει σημαντικά αρχιτεκτονικά λείψανα, όπως τον ιερό περίβολο με το μεγάλο κτιστό ορθογώνιο βωμό, το προστώο ή ιεροθυτείο, δύο οίκους ή θησαυρούς, χρονολογημένα στους κλασικούς χρόνους (5ος αι. π. Χ.). Πλούσιοι λάκκοι με αποθέτες πρωϊμότεροι των κλασικών χρόνων έχουν εντοπισθεί διάσπαρτοι στον χώρο, οι οποίοι περιλαμβάνουν μεταλλικά, χάλκινα και μολύβδινα αναθήματα, κυρίως συμπαγή ειδώλια ποικίλων τύπων βοοειδών (βουβάλια, βίσονες, ταύροι), ερπετών (σαύρες, φίδια), εντόμων (ακρίδες) και μικρά ζώα (χελώνες, τρωκτικά), αλλά και περίτμητα ελάσματα ταύρων και βοών που χρονολογούνται στον 9ο και 8ο αι. π. Χ. καθώς και χάλκινα σκήπτρα εξουσίας ή αναθηματικά αγγεία. Εξαιρετικό ενδιαφέρον για τις απαρχές της ίδρυσης του ιερού έχουν τα προϊστορικά κινητά ευρήματα, όπως λίθινοι πελέκεις, οψιανοί και πυριτόλιθοι που ανάγονται στην Τελική Νεολιθική (ύστερη 3η π. Χ. χιλιετία) και πιθανώς συνδέονται με τη χρήση του χώρου ως ιερού κορυφής, αλλά και με το γνωστό μύθο της ίδρυσης του ιερού του Αταβυρίου Διός από τον κρητικό βασιλέα Αλθαιμένη που εξόριστος βρήκε προστασία στο όρος Ατάβυρος.
Η επιβίωση της λατρείας του Διός κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους στην κορυφή του όρους επιβεβαιώνεται από τις πάμπολλες επιγραφές, τις βάσεις αναθημάτων μαρμάρινων και χάλκινων αγαλματίων που αναθέτονταν στο ιερό, όπως των χάλκινων αγαλματίων εικονογραφικού τύπου του Διός Αταβυρίου, αλλά και μαρμάρινων μνημειωδών αναθημάτων (π. χ. εξέδρες, πολεμικές τριήρεις με ενεπίγραφα έμβολα), καθώς και της ευτελέστερης χρηστικής μελαμβαφούς και ερυθροβαφούς κεραμικής. (Οι παραπάνω πληροφορίες από το δικτυακό τόπο του εξαιρετικού αρχαιολόγου Παύλου Τριανταφυλλίδη).

Το Ιερό του Μέσσου βρίσκεται μέσα στα όρια της επικράτειας της αρχαίας Πύρρας. Στους αρχαϊκούς χρόνους υπήρχε ορθογώνιο λατρευτικό κτίριο με βωμούς, λείψανα του οποίου σώζονται εντός του θεμελίου του υστεροκλασικού ναού (330-300 π.Χ.). Ο ναός είναι ψευδοδίπτερος ιωνικός με 8Χ14 κίονες. Οι διαστάσεις του είναι 41,55 Χ 23,78 μ. Ο θριγκός του πτερού αποτελείται από τριταινιωτό επιστύλιο, ακόσμητη ζωφόρο, που επιστέφονται με ιωνικά κυμάτια, γεισίποδες, οριζόντιο γείσο, σίμη με διακόσμηση ανάγλυφης βλαστόσπειρας και επαέτια σίμη με διακόσμηση ανθεμίων και ανθών λωτού. Το Ιερό σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη ήταν αφιερωμένο στην Τριάδα (το Δία, την Ήρα και το Διόνυσο). Μετά την καταστροφή του στην υστερορωμαϊκή εποχή ο χώρος απέκτησε εργαστηριακή χρήση, η οποία τεκμηριώνεται από την αποκάλυψη κλιβάνων. Την παλαιοχριστιανική εποχή ιδρύθηκε παλαιοχριστιανική κοιμητηριακή βασιλική πάνω στο αρχαίο δάπεδο ίχνη της οποίας διακρίνονται κυρίως στο ανατολικό τμήμα του ναού. Παλαιοχριστιανικές ταφές που βρέθηκαν στο χώρο επιβεβαιώνουν την ιδιότητα «κοιμητηριακή». Την παλαιοχριστιανική βασιλική διαδέχθηκε το μεσοβυζαντινό εκκλησίδιο αφιερωμένο στη λατρεία του Ταξιάρχου Μιχαήλ, η λατρεία του οποίου συνεχίζεται έως σήμερα.

Ο Ναός αφιερωμένος στον Άμμωνα Δία, βρίσκεται στη χερσόνησο Κασσάνδρα, δίπλα στην παραλία του χωριοὐ Καλλιθέα και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής.
Τα πρώτα στοιχεία χρήσης του χώρου του ιερού χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Στη συνέχεια, μετά από τον αποικισμό της Χαλκιδικής από τους Έλληνες του νότου και την ίδρυση της Αφύτιος, αποικίας της Ερέτριας, η περιοχή του ιερού συμπεριλήφθηκε στη χώρα της αρχαίας πόλης. Η ομορφιά της φύσης, οι πηγές νερού, η βλάστηση και το σπήλαιο που υπήρχαν, ώθησαν τους Αφύτιους να ιδρύσουν ιερό του Διονύσου – πιθανότατα και των Νυμφών – στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., το οποίο αναφέρεται από τον Ξενοφώντα (Ξεν. Ελληνικά 5,3, 13 κ.ε.).
Τμήματα μόνον των κτισμάτων του ιερού του Άμμωνος Διός που χρονολογούνται στο α’ μισό του 4ου αιώνα έχουν διασωθεί. Στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα, μετά δηλαδή από την προσάρτηση της Χαλκιδικής στο βασίλειο των Μακεδόνων, χτίστηκε λαμπρός δωρικός ναός του θεού και στα ανατολικά του δύο παράλληλες σειρές με βάθρα που υποβάσταζαν γλυπτά.
Η ύπαρξη επιγραφής που χρονολογείται στον 3ο αιώνα ή στο α’ μισό του 2ου αιώνα π.Χ. προς τιμή του Ασκληπιού σε αναθηματικό βωμίσκο, που βρέθηκε στο χώρο και φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Μονής Παντελεήμονος στο Άγιο Όρος, υποδηλώνει τη λατρεία του θεού στο ιερό αυτή την εποχή.
Το 2ο αι. μ.Χ. το ιερό γνωρίζει ακμή. Έξω από το ναό του Άμμωνος Διός κτίζονται κερκίδες και βόρεια του ναού κτίζεται το βαλανείο (μικρό λουτρό), το οποίο συνδέεται με τη λατρεία του Ασκληπιού και την ίαση.
Το ιερό εγκαταλείπεται και καταστρέφεται στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. Το λουτρό συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως τα μέσα ή τέλη του ίδιου αιώνα και αυτή την εποχή, ή λίγο αργότερα, τον 5ο αιώνα μ.Χ., χτίζεται νερόμυλος κοντά στο σπήλαιο.

Ο Αγλαοσθένης, Νάξιος ιστορικός, λέει πως όταν ο Δίας ήταν μικρός κλάπηκε από την Κρήτη, το Ιδαίον Αντρον (όρος Ιδη), και μεταφέρθηκε στη Νάξο, για να γλιτώσει από τον πατέρα του τον Κρόνο.
Δύο επιγραφές σε ριζιμιούς βράχους, χαραγμένες από τον ίδιο τεχνίτη τον 4ο π.Χ.αιώνα, με τα ίδια λόγια και γράμματα «ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ» ορίζουν, προστατεύουν και προβάλλουν το ιερό.
Οι κάτοικοι της περιοχής που λάτρευαν το θεό, ντυμένοι με «μηλωτές» που σημαίνει προβιές προβάτων, ανέβαιναν στην κορυφή του Ζα το καλοκαίρι την εποχή της μεγάλης ξηρασίας, για να παρακαλέσουν το θεό να στείλει τους δροσερούς ανέμους του και να γλιτώσει τον κόσμο από την απελπισία της ζέστης.

Το Ιδαίον Άντρον βρίσκεται στις ανατολικές παρειές του όρους Ίδη στο κέντρο της Κρήτης, σε υψόμετρο 1498μ., 20χλμ. από τα Ανώγεια Μυλοποτάμου και λίγα μέτρα ψηλότερα από το οροπέδιο Νίδα.
Αναπτύσσει δυο κυρίως θαλάμους, με την κεντρική αίθουσα διαστάσεων 40Χ50μ., η πρόσβαση στους οποίους γίνεται κατόπιν έντονης κατωφερικής κλίσης, ενώ κατά περιοχές παρατηρείται περιορισμένης έκτασης λιθωματικός διάκοσμος. Η συνολική έκταση του σπηλαίου υπολογίζεται στα 800μ2 και διαιρείται σε τέσσερις χώρους.
Σύμφωνα με το μύθο και την αρχαία γραμματεία, το Ιδαίον Άντρον αναγνωρίζεται ως ο χώρος γέννησης του Δία. Τη γέννηση του Δία διεκδικεί και το σπήλαιο Ψυχρού (γνωστό και ως Δικταίον Άντρον) στην Ανατολική Κρήτη δεδομένου ότι ο Ησίοδος στη Θεογονία του δεν διευκρινίζει με ακρίβεια την τοποθεσία της γέννησης του Δία στην Κρήτη.
Αρχαιολογικά αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα λατρευτικά σπήλαια στην Κρήτη με χρονολογικό φάσμα χρήσης από το 4.000 π.Χ. έως τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Αποκαλύφθηκαν πλούσιες αρχαιολογικές επιχώσεις της Μινωικής περιόδου (2ης χιλιετίας π.Χ.), αλλά και των γεωμετρικών-αρχαϊκών (8ος -6ος αι. π.Χ.) χρόνων.