Ο Ερμής γεννήθηκε σε μια σπηλιά στο όρος Κυλλήνη της Κορινθίας (σημερινή Ζήρεια), από τον Δία και την πανέμορφη πλειάδα Νύμφη Μαία, την κόρη του Άτλαντα. Αμέσως μετά τη γέννησή του επινόησε και κατασκεύασε την πρώτη λύρα και έδειξε, από τη βρεφική του ακόμη ηλικία, την επιδεξιότητά του να μπορεί να κλέβει ακόμη και τα βόδια του Απόλλωνα.
Ο Ερμής έγινε ο πλέον πολυτάλαντος και πολυάσχολος από τους θεούς: αγγελιαφόρος τους, προστάτης του εμπορίου («αγοραίος» ή «κερδώος») και προστάτης, όχι μόνον του νόμιμου εμπορεύματος, αλλά και του τυχαίου, το λεγόμενο «έρμαιον» (δώρο του Ερμή) ή και του προϊόντος κλοπής («ληιστήρ»), προστάτης των θυσιαστικών τελετών, των οδοιπόρων, των σταυροδρομιών («τρικέφαλος» ή «τετρακέφαλος») και των συνόρων, προστάτης των θυρών των σπιτιών («πύλαιος») και των πυλών των ναών («προπύλαιος»), των αθλητών και των αγώνων («αγώνιος»), αλλά και θεός των γραμμάτων και της ρητορικής («λόγιος»), μιας και αυτά διδάσκονταν στα γυμναστήρια. Ήταν δε ο ψυχοπομπός των ανθρώπων, όταν ερχόταν η στιγμή να περάσουν στην άλλη όχθη.
Σε όλη την αρχαιότητα ο Ερμής θεωρούνταν ο πιο έξυπνος και ο πιο φιλάνθρωπος θεός και ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και διασκεδαστικός: η έκφραση όλων των προτερημάτων και όλων των ελαττωμάτων του αρχαίου Έλληνα. Με τον Ερμή, εκφράζονται, με ένα αρχετυπικό τρόπο η ταχύτητα, η ευλυγισία, η μεταβλητότητα, αλλά και οι απατηλοί δρόμοι που κάποιες φορές ακολουθεί ο νους. Σημαντική θέση για τις δοξασίες των αρχαίων, είχαν τα χθόνια γνωρίσματά του, ως ψυχοπομπού ή ψυχαγωγού. Ο Ερμής μεταφέρει τις ψυχές των νεκρών και συγχρόνως παρευρίσκεται στο δικαστήριο του Άδη, εκτελώντας χρέη θεού του κάτω κόσμου, άρα «χθόνιου» θεού. Ήταν ο μοναδικός θεός που μπαινόβγαινε στον Άδη.
Ο Ερμής παριστάνεται συνήθως και με φτερωτά πέδιλα και με το πλατύγυρο καπέλο του, τον πέτασο, σύμβολα της αέρινης ταχύτητας και κρατώντας τη μαγική χρυσή ράβδο του, το κηρύκειον, σύμβολο της ποιμενικής του φύσης και της αφθονίας. Ο Βρετανός ακαδημαϊκός Ρ. Φ. Γουΐλετς γράφει: «…ο Ερμής είναι ο πλέον συμπαθής, ασταθής, συγκεχυμένος, πολυσύνθετος και επομένως ο πιο Έλληνας από όλους τους ολύμπιους θεούς».
Η θεϊκή του υπόσταση ξεκινά από τους παρόδιους λιθοσωρούς-σήματα δρόμων ή τάφων. Οι αρχαίοι αγρότες, όταν έβρισκαν στο δρόμο τους ένα σωρό από πέτρες, έριχναν άλλη μια πέτρα επάνω του, θεωρώντας πως κάποια θεϊκή δύναμη κατοικούσε μέσα σ’ αυτές. Τις ονόμαζαν «έρμα» και την πέτρα, στην κορυφή του σωρού, την ονόμαζαν «Ερμή». Συν τω χρόνω, αυτοί οι λιθοσωροί μεταμορφώθηκαν σε ερμαϊκές στήλες, που λειτουργούσαν σαν οδοδείκτες, σύνορα οικοπέδων και ιδιοκτησιών αλλά και σύνορα χωρών. Ο φαλλός, επάνω τους, αποτελεί το αρχετυπικό στοιχείο της γονιμικής ιδιότητας της θεότητας.
Δεν υπάρχουν πολλοί ναοί ή ιερά αφιερωμένα στον Ερμή, μιας και αυτός βρισκόταν παντού, σε κάθε σχεδόν ανθρώπινη εκδήλωση. Οι εκατοντάδες ερμαϊκές στήλες που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές το δηλώνουν αυτό.
Η Κάτω Σύμη είναι χωριό της επαρχίας Βιάννου, στα νότια του νομού Ηρακλείου. Βρίσκεται σε μια κατάφυτη από βλάστηση κοιλάδα, σε τοπίο με επιβλητική αγριότητα, με νότιο φόντο το Λιβυκό πέλαγος, στο οποίο καταλήγει ο Μπλαβοπόταμος, που ρέει στην άκρη του χωριού. Εδώ, στη θέση Κρύα Βρύση, βρίσκεται το πολύ ιδιαίτερο ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης. H ανασκαφή στο ιερό της Σύμης άρχισε το 1972 και συνεχίστηκε, σποραδικά, έως το 2003, οπότε διεκόπη.Το Ιερό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 1.130 μέτρων, στις νότιες πλαγιές του ορεινού όγκου της Δίκτης, συγκεκριμένα του Aιγαίου όρους και είναι ο μοναδικός γνωστός, μέχρι σήμερα, χώρος λατρείας στην Ελλάδα ο οποίος λειτούργησε επί 27 αιώνες, χωρίς διακοπή. H πηγή «Κρύα Βρύση», στον χώρο του ιερού, με άφθονο ακόμη και σήμερα νερό, πρέπει να αποτέλεσε τον πρωταρχικό παράγοντα για την ίδρυση του ιερού, μακριά από τα οικιστικά κέντρα της αρχαιότητας.
Το ιερό ιδρύθηκε γύρω στο 2000 π.Χ και αποτέλεσε χώρο υπαίθριας λατρείας, κατεξοχήν, με θυσίες για την πυρά, τελετουργικά δείπνα και υγρές προσφορές. Tα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν 13 επάλληλα οικοδομικά προγράμματα, τα οποία έγιναν στη διάρκεια των 27 αιώνων. Εδώ, έχουμε μια ομαλή διαδοχή πολιτισμών, καθώς οι περιοδικές καταστροφές των μνημείων οφείλονται σε φυσικά αίτια και όχι σε βανδαλισμούς. Η ακτινοβολία και η φήμη του πρέπει να ήταν μεγάλες, γεγονός που καταδεικνύεται τόσο από τα διαφορά δωμάτια που κτίστηκαν γύρω από αυτό για τη φιλοξενία ιερέων και πιστών. Η θέση του ταυτίζεται με το «Ιερόν Όρος», το οποίο, κατά τον γεωγράφο Πτολεμαίο, βρίσκεται μεταξύ του αρχαίου Τσούτσουρα και της Ιεράπυτνας (σημερινής Ιεράπετρας).
Καθόλη τη 2η χιλιετία π.Χ, η οποία περιλαμβάνει όλες τις «ανακτορικές» περιόδους της μινωικής εποχής, το ιερό λειτούργησε με το διπολικό σχήμα -στεγασμένο οικοδόμημα και υπαίθριος αρχιτεκτονικά διαμορφωμένος χώρος για την υπαίθρεια λατρεία. Το ίδιο διπολικό σχήμα χαρακτηρίζει τη λειτουργία του ιερού και κατά την 1η χιλιετία π.Χ. Σημαντικό είναι ότι στα γεωμετρικά χρόνια (9ος αιώνας π.Χ), εμφανίζεται η αρχιτεκτονική μορφή του κτιστού βωμού, στο ιερό. Η υπαίθρια λατρεία συνεχίζεται. Tομή στο τυπικό της λατρείας παρουσιάζεται από τα Ελληνιστικά χρόνια (τέλη 4ου αιώνα π.Χ) και μετά. Οι ιεροπραξίες μεταφέρονται από τους υπαίθριους χώρους σε στεγασμένο οικοδόμημα. Αυτό συμβαίνει και στα παλαιοχριστιανικά χρόνια, όταν χτίζονται τα παλαιοχριστιανικά ναΐδρια (4ος – 7ος αιώνας μ.Χ), πιο μακρυά από την πηγή.
Από τα ευρήματα των ανασκαφών συνάγονται συμπεράσματα ως προς το τυπικό της λατρείας και τους λατρευόμενους θεούς. Το τυπικό της λατρείας, γενικά, περιλαμβάνει ιεροπραξίες με θυσίες ζώων και τελετουργικά δείπνα. Τα ευρήματα, όμως, διαφέρουν από τη 2η στην 1η χιλιετία π.Χ και δηλώνουν τον τρόπο, που οι πιστοί των δύο χιλιετιών αντιλαμβάνονταν το θείον. Στα μινωικά χρόνια (2η χιλιετία π.Χ), έχουμε ανώνυμα τελετουργικά αγγεία και σκεύη, ομοιόμορφη απόδοση του ανδρικού φύλου στα ειδώλια των λάτρεων που δεν επιτρέπει ούτε τον προσδιορισμό των αναθετών ούτε της τιμώμενης θεότητας, απουσία του γυναικείου φύλου και όλα αυτά, μας οδηγούν σε καθαρτήριες ιεροπραξίες και σπονδικές προσφορές. H εικόνα αλλάζει όταν μπαίνουμε στην 1η χιλιετία π.Χ, όπου τα τελετουργικά αγγεία και σκεύη εξαφανίζονται και τα ειδώλια γίνονται πολυποίκιλα, δύο φύλων και έχουμε κυρίως πολλά μετάλλινα αναθήματα που οδηγούν σε ιεροπραξίες μυητικού καθαρμού. Δηλώνονται ιεροπραξίες για το τελετουργικό πέρασμα των αναθετών από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Οι επιγραφές (6ου αιώνα π.Χ έως 2ου αιώνα μ.Χ) μας οδηγούν στον Ερμή «κεδρίτη», ως προστάτη θεό των εθίμων ενηλικίωσης, ο οποίος συλλατρευόταν με την Aφροδίτη. Στις επιγραφές αναφέρεται και η προσέλευση νέων από πολλές πόλεις της κεντρικής και της ανατολικής Kρήτης, όπως και η παρουσία αρχόντων που θα ήταν επιφορτισμένοι με την εποπτεία του ιερού. Το κύριο λοιπόν σημείο της λατρείας στην 1η χιλιετία π.Χ, είναι ένας υπαίθριος βωμός, με στρώμα πύρας και οστών γύρω του, από τις θυσίες ζώων. Μέσα στη στάχτη βρέθηκαν, κυρίως, τα λατρευτικά αντικείμενα και, μαζί με αυτά, πήλινα ειδώλια γυμνής θεάς και παραστάσεις του Ερμή. Υπάρχουν επίσης ενεπίγραφα κεραμίδια του ναού με ονόματα δωρητών. Οι πεζούλες στις γύρω πλαγιές του βουνού χρησίμευαν, κατά τις ημέρες της πανήγυρης, για την διαμονή των προσκυνητών. Έχει ανακαλυφθεί και σχεδόν ολόκληρος μικρός ναός των υστέρων ελληνιστικών χρονών, ειδώλια πήλινα, ως και αναθηματική επιγραφή ρωμαϊκών χρονών, που αναφέρει τον Ερμή και κάποιον Νικάνορα Θεομνάστου, ο οποίος, ως φαίνεται, είχε κάποτε επισκευάσει το ναό.
Xωρίς αμφιβολία το ιερό του Eρμή και της Aφροδίτης αποτελούσε κατά την 1η χιλιετία π.Χ ένα ιερό extra muri μεγάλης ακτινοβολίας, προικοδοτημένο με τους αναγκαίους πόρους για την αυτοσυντήρησή του και εποπτευόμενο, κατά περιόδους, από την εκάστοτε ισχυρή πόλη της δωρικής Kρήτης.
Η Αγορά των Ερμαϊστών ή Κομπεταλιαστών, είναι το πρώτο μνημείο το οποίο συναντά ο επισκέπτης που κατευθύνεται προς την Ιερά Οδό, αφού εισέλθει στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου.Γύρω στο 100 π.Χ, ο χώρος αυτός αποτελούσε μια ανοιχτή πλατεία, στρωμένη με μεγάλες πλάκες γρανίτη, πολλές από τις οποίες έχουν τρύπες για την στερέωση πασάλων που στήριζαν στέγαστρα. Η πλατεία ήταν περιτριγυρισμένη από καταστήματα, ναΐσκους και βωμούς. Αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης επαγγελματικών συλλόγων, που είχαν προστάτη τους κάποιον θεό ο οποίος δηλωνόταν από το όνομα του συλλόγου.
Οι Κομπεταλιαστές ήταν σύλλογος απελεύθερων και δούλων, με προστάτες τους Λάρητες (Lares Compitales) που ήταν θεότητες των σταυροδρομιών, μια από τις ιδιότητες του θεού Ερμή. Η αγορά αυτή εξυπηρετούσε και άλλους εμπορικούς συλλόγους, όπως τους Ερμαϊστές, με προστάτη τους τον Ερμή, ως θεό των σταυροδρομιών, αλλά και του εμπορίου.
Στα δυτικά της πλατείας, υπήρχε το αρχαίο λιμάνι. Στη βόρεια πλευρά της βρίσκεται η Στοά του Φιλίππου, η οποία την οριοθετεί και ένας μικρός ιωνικός ναός αφιερωμένος στον Ερμή. Στα ανατολικά και στα νότια η πλατεία οριοθετείται από σειρές καταστημάτων και εργαστηρίων, τα οποία προφανώς ανήκαν στους εμπορικούς αυτούς συλλόγους. Στο κέντρο της πλατείας σώζονται τα θεμέλια ενός τετράγωνου και ενός κυκλικού μνημείου αφιερωμένων στον Ερμή και, γύρω από αυτά, υπάρχουν βάσεις αναθημάτων τραπεζιτών, καπετάνιων και εμπόρων.
