Γιος του Δία και της Σεμέλης κόρης του Κάδμου ο Διόνυσος διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της -μετά από την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο- χάρη στην παρέμβαση της Γης, που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το θείο βρέφος. Ο Δίας τοποθέτησε το βρέφος στον μηρό του εν αγνοία της Ήρας και το έβγαλε στο φως την κατάλληλη στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε η κύησή του. Φέρεται ότι ο Διόνυσος γεννιέται στη νήσο Ικαρία, και παραδίδεται σε δώδεκα νύμφες ή υδάτινα πνεύματα, τις Υάδες, οι οποίες γίνονται τροφοί του θεϊκού παιδιού. Αργότερα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης την υπηρεσία τους, οι Υάδες εξυψώθηκαν στο ουράνιο στερέωμα όπου λάμπουν ως αστερισμός των Υάδων. Είναι Πυριγενής, και Λιμναίος, φέροντας εγγενώς την ποιότητα της ‘λίμνης ή του έλους’. Ο Διόνυσος είναι επίσης Διθύραμβος, δηλαδή διγενής, γεννημένος πρώτα από τη φωτιά και κατόπιν από το νερό, ακολουθώντας την παράδοση ανάλογων αρχέγονων θεοτήτων.
Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται με τη γονιμότητα, μέσω του εκπληρωμένου έρωτα και το επίγραμμα του Ανακρέοντα στον θεό αρχίζει με τις λέξεις «Ω Κύριε, που σύντροφοί σου στο παιχνίδι είναι ο ισχυρός Έρως, οι μαυρομάτες νύμφες και η Αφροδίτη!».
Η Ρέα, είναι εκείνη που τον διδάσκει την τελετουργική λατρεία και ορίζει το ένδυμα του θεού και των Μαινάδων ακολούθων του. Η ακολουθία του θεού συμπληρώνεται με τους Σατύρους και τους Σειληνούς. Θεός εκπολιτιστής ο Διόνυσος δίδαξε ανά τον κόσμο τις ιδιαίτερες τελετές του και την καλλιέργεια της αμπέλου.
Πληροφορίες που προσλαμβάνουμε από τη Γραμμική Β΄ μας οδηγούν στην υπόθεση πως ο Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός στον 12ο αιώνα π.Χ. Η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής μανίας που προκαλεί η πόση του οίνου και της γονιμότητας. Κοινό στοιχείο στις λατρευτικές πρακτικές του είναι το στοιχείο της έκστασης, ενίοτε της οργιαστικής φρενίτιδας, που απελευθερώνει από τις φροντίδες της καθημερινότητας, προσδίδοντάς του την προσωνυμία Λύσιος.
Πέραν του γεγονότος λοιπόν ότι το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις αρτιότερες μορφές του ελληνικού λόγου, το δράμα, προς τιμήν του διοργανώνονταν μεγαλοπρεπείς γιορτές, όπως τα Κατ’ αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.
Το Ικάριον ήταν το ιερό του θεού Διονύσου στον αρχαίο Δήμο Ικαρίας της Αττικής (στο σημερινό Δήμο Διονύσου), του οποίου αποτελούσε το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο. Αν και τα σωζόμενα σήμερα οικοδομικά του λείψανα χρονολογούνται από τον 4ο π.Χ. αι. κ.ε., η αρχαία παράδοση αλλά και ευρήματα μέσα σ’ αυτό δείχνουν ότι λειτούργησε τουλάχιστον από τις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα.Ο μύθος συνέδεε το ιερό με την εμφάνιση του Διονύσου στην Αττική και την διδαχή από το θεό της αμπελουργίας και της οινοποιίας στους ανθρώπους. Ο Διόνυσος φιλοξενήθηκε από τον άρχοντα της περιοχής Ικάριο και του έδειξε πως φτιάχνεται το κρασί. Ο Ικάριος το γεύθηκε, του άρεσε και κέρασε κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι μέθυσαν και νομίζοντας ότι τους δηλητηρίασε τον σκότωσαν. Ο Ικάριος τάφηκε εκεί στοιχειώνοντας την περιοχή με την δύναμη του κρασιού και γενικότερα της φύσης, που αποτέλεσε και το κύριο χαρακτηριστικό της λατρείας που αναπτύχθηκε σ’ αυτό τον τόπο. Μέσα απ’ αυτή τη λατρεία ξεπήδησαν οι εκστατικοί χοροί και στη συνέχεια το θέατρο.
Το ιερό όπου τοποθετούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι την αρχή της λατρείας του Διονύσου φαίνεται ότι υπήρξε και ο τόπος όπου γεννήθηκε το θέατρο: Ο Θέσπις που έβαλε για πρώτος ηθοποιό στο διθύραμβο το 534 π.Χ., καταγόταν από την Ικαρία και πρέπει να δοκίμασε την καινοτομία του σε θεατρικό χώρο του ιερού του δήμου του με την έντονη διονυσιακή παράδοση. Σ’ αυτό το χώρο πρέπει άλλωστε να παρουσιάστηκαν πρώιμες μορφές κωμωδίας ήδη γύρω στο 570 π.Χ. για τις οποίες μιλούν οι αρχαίες πηγές. Αυτός ο χώρος ήταν ο πρόδρομος του θεάτρου από τον 4ο π.Χ. αιώνα, του οποίου σώζονται τα λείψανα σήμερα στο ιερό.
Το Ιερό του Διονύσου Ελευθερέως, με το Θέατρο που αναπτύχθηκε στα βόρειά του, καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα της Νότιας Κλιτύος της Ακρόπολης και είναι το πρώτο μνημειακό σύνολο που αντικρίζει ο επισκέπτης καθώς εισέρχεται από την κεντρική είσοδο του χώρου. Το ιερό ιδρύθηκε τον 6ο αι. π.Χ., κατά την περίοδο του τυράννου Πεισίστρατου ή των γιών του, που εισήγαγαν στην Αθήνα την λατρεία του Διονύσου από τις Ελευθερές της Βοιωτίας. Σ’ αυτό γιορτάζονταν κάθε χρόνο τον μήνα Ελαφηβολιώνα, στα τέλη δηλαδή Μαρτίου με αρχές Απριλίου, τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια, η λαμπρότερη γιορτή προς τιμήν του θεού. Σήμερα διατηρούνται στο χώρο τα λείψανα κυρίως των κτηρίων που περιελάμβανε το ιερό κατά τον 4ο αι. π.Χ. Πρόκειται για τους δύο ναούς του Διονύσου, τον λατρευτικό βωμό, μία στοά, καθώς και τον τοίχο του περιβόλου που περιέκλειε το τέμενος, με το πρόπυλο στο ανατολικό τμήμα του.Στο δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. ανεγέρθηκε ο »αρχαϊκός» ναός του Διονύσου, στον οποίο στεγαζόταν το ξόανο του θεού που είχε μεταφερθεί από την αρχικά βοιωτική και έπειτα αττική πόλη των Ελευθερών. Νοτιότερα του παλαιού ναού του Διονύσου και χωρίς να σταματήσει η λειτουργία του, ανεγέρθηκε στο β’ μισό του 4ου αι. π.Χ. -βάσει της κεραμικής που αποκαλύφθηκε- ο Νεώτερος Ναός του Διονύσου, στον οποίο στεγαζόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Αλκαμένη.
Μόλις 3 χλμ από τη Χώρα της Νάξου στην περιοχή Λειβάδια θα συναντήσετε έναν από τους πιο ιερούς τόπους του Αιγαίου. Πρόκειται για το αρχαίο ιερό του Ναού του Διονύσου, ενός τόπου με αδιάλειπτη λειτουργία από τον 14ο π.Χ. ως και σήμερα. Ενός δείγματος απαράμιλλης ομορφιάς ιωνικού ρυθμού της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής.Οι 4 ναοί του, αφιερωμένοι στο Διόνυσο, έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης της παγκόσμιας αρχαιολογίας και αρχιτεκτονικής. Στα ρωμαϊκά χρόνια τα αγάλματα του Ιούλιου Καίσαρα και του Μάρκου Αντώνιου τοποθετήθηκαν στο χώρο των Υρίων.
Σήμερα στον ιερό ναό σώζονται κάποια τμήματα από τα θεμέλια καθώς και ελάχιστα δείγματα των τοίχων του ιερού. Κάτω από τον αρχαιολογικό χώρο ανακαλύφθηκαν και οι βάσεις τριών ακόμα ναών. Υπάρχει ένας μικρός εκθεσιακός χώρος και στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χώρας μπορείτε να θαυμάσετε το άγαλμα του Διονύσου που βρέθηκε στο χώρο. Στο δυτικό τμήμα του Ναού βρίσκεται ένα μοναδικό κτιστό πηγάδι βάθους 5μ. με μαρμάρινη στρώση από τα λιγοστά σωσμένα σε όλη τη χώρα.
Ο βωμός του Διονύσου είναι χαρακτηριστικό δείγμα ελληνιστικού βωμού, σχήματος Π. Χρονολογείται το 2ο αι. π. X., που ήταν εποχή ακμής και έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην πόλη της Kω, πιθανόν με χρηματοδότηση των βασιλέων της Περγάμου, συμμάχων της Kω. O βωμός υπέστη ζημιές κατά το σεισμό του 142 μ. X. και επισκευάστηκε μερικώς. Κάποια από τα αρχιτεκτονικά μέλη του χρησιμοποιήθηκαν σαν οικοδομικό υλικό από τους Iωαννίτες ιππότες για την κατασκευή του κάστρου.Σε επαφή με την εσωτερική επιμήκη πλευρά του βωμού ήταν η τράπεζα του βωμού ενώ μπροστά της υπήρχε χαμηλή βαθμίδα, η πρόθυση. Aνάγλυφη ζωφόρος πάνω από την τράπεζα κοσμούσε το εσωτερικό του βωμού. Η πρόσβαση στο βωμό ήταν από τη δυτική πλευρά μέσω κεκλιμένου επιπέδου (ράμπας).
Ο βωμός ήταν διακοσμημένος σε ολόκληρη την εξωτερική πλευρά του, στις απολήξεις των στενών του πλευρών και τις εσωτερικές πλάγιες πλευρές του από την είσοδό του ως το υπερυψωμένο θρανίο (τράπεζα). Οι παραστάσεις της ζωφόρου περιλαμβάνουν σκηνές Aμαζονομαχίας και Διονυσιακού θιάσου, με σατύρους, μαινάδες, παπποσειληνούς κ.ά. H ζωφόρος χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π. X. και φυλάσσεται στο Kάστρο της Kω. Από το βωμό, στη θέση που ανακαλύφθηκε, σώζεται το ορθογώνιο κρηπίδωμα (το άνω τμήμα της θεμελίωσης), το κεκλιμένο επίπεδο ανόδου και ένας εγκάρσιος τοίχος από αργολιθοδομή στο εσωτερικό.
O αρχαιολογικός χώρος του βωμού του Διονύσου περιλαμβάνει επίσης δωρικό ναό εν παραστάσι, ο οποίος πιθανόν να ήταν αφιερωμένος στο Διόνυσο και δύο ορθογώνιες κατασκευές που θεωρούνται ή και οι δύο ως βάθρα αγαλμάτων ή η μία ως βάθρο αγάλματος και η άλλη ως παλαιότερος βωμός.
Στο Νομό Δράμας αποτελεί κυρίαρχη θεότητα ο Διόνυσος, ο μασκοφόρος θεός της έκστασης, της γονιμότητας της Γης, του κρασιού, της διασκέδασης, της ίδιας της ζωής. Η παρουσία λατρείας του υπάρχει σε διάφορα σημεία του Νομού, που όμως έχουν υποστεί καταστροφές με το πέρασμα των χρόνων, με αποτέλεσμα να σώζονται μόνο σποραδικά κινητά ευρήματα, όπως σπασμένα τμήματα επιγραφών και κεφαλές από την πόλη Δράμας.Η λατρεία του Διόνυσου είναι γνωστή στην ευρύτερη περιοχή, όπως φαίνεται και από δείγματα επιγραφικής και γλυπτικής (κεφάλι γενειοφόρου Διονύσου, καθώς και επιγραφή ρωμαϊκών χρόνων). Δόμοι από το χώρο χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό στα νεότερα σπίτια του χωριού. Απόηχος της Διονυσιακής λατρείας αποτελεί το σημερινό δρώμενο της Καλής Βρύσης, γνωστό ως «Μπαμπούγερα» στις αρχές του Γενάρη, ενώ η θέση Μικρή Τούμπα είναι γνωστή από γενιά σε γενιά με την ονομασία «Κονάκι του Βάκχου.»
