Ο Ήφαιστος ήταν ο θεός των ηφαιστείων. Γι’ αυτό συνδέθηκε και μ’ όλες τις ηφαιστειογενείς περιοχές της Μεσογείου. Ο Ήφαιστος ήταν για τους αρχαίους Έλληνες η προσωποποίηση της φωτιάς, που τόσο βοήθησε το ανθρώπινο γένος στα πρώτα του στάδια, με τη μεσολάβηση βέβαια του Προμηθέα. Σπάνια παρουσιάζεται να χρησιμοποιεί τη φωτιά ως μέσο καταστροφικό. Συνήθως τη χρησιμοποιεί ως μέσο για την επεξεργασία πολύτιμων μετάλλων. Γι’ αυτό όλοι οι τεχνίτες και ιδιαίτερα οι σιδηρουργοί τον θεωρούσαν προστάτη τους.
Κατά μια εκδοχή ο Ήφαιστος δεν είχε πατέρα. Η Ήρα τον γέννησε μονάχη της δίχως σαρκική επαφή και ως αντίκρισμα και αντίβαρο για τη γέννηση της Αθηνάς από το Δία, όπου ο κυρίαρχος του Ολύμπου μονάχος είχε πάρει μέρος σ’ αυτή. Λόγω της «αναπηρίας» του η Ήρα τον πέταξε από τον Όλυμπο και όπως αναφέρει ο Ορφικός Ύμνος «… Τον μάζεψε όμως η κόρη του Νηρέα, η Θέτιδα, η ασημοπόδαρη, και τον ανάθρεψε αντάμα με τις αδελφές της».
Λέγεται πως από την Καβειρώ, την κόρη του Πρωτέα, ο Ήφαιστος είχε αποκτήσει τους Κάβειρους, που σαν θεότητες της φωτιάς πραγματικά συνδέονται με τον γιο της Ήρας.
Πολυάριθμα είναι τα θαυμαστά αντικείμενα που αναφέρονται ως έργα του Ήφαιστου. Πολλοί από τους αθάνατους έλαβαν δώρα ανεκτίμητης αξίας από τον Ήφαιστο. Σ’ αυτόν χρωστούσε ο Δίας την αιγίδα και το σκήπτρο του, η Δήμητρα το δρεπάνι κι ο Απόλλωνας κι η Άρτεμη τα βέλη της φαρέτρας τους. Η Αθηνά έλαβε τα ασημένια κύμβαλα που ύστερα χάρισε στον Ηρακλή. Ο Ηρακλής, έλαβε δώρο από τον θεϊκό τεχνίτη ένα χρυσό θώρακα. Στον Ήλιο και στον Διόνυσο ο θεός Ήφαιστος είχε χαρίσει από ένα χρυσό κύπελλο, στην Αριάδνη ένα διάδημα, στον Κάδμο ένα περιδέραιο, το οποίο πήρε θέση ανάμεσα στα γαμήλια δώρα της Αρμονίας, της κόρης της Αφροδίτης και του Άρεως, όταν ο Κάδμος παντρεύτηκε μαζί της.
Τα χρυσά αγάλματα που ήταν όμοια με ζωντανούς εφήβους ήταν προικισμένα με «δύναμη, σκέψη και φωνή». Ο Απολλόδωρος ο Αθηναίος μας λέει, ότι, ο Αιήτης, ο πατέρας της Μήδειας, από τον Ήφαιστο είχε πάρει δυο άγριους ταύρους που «έβγαζαν φωτιές από τα ρουθούνια τους και είχαν πόδια χάλκινα». Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και οι αργυροί σκύλοι που φύλαγαν το ανάκτορο του Αλκίνοου. Ο γίγαντας Τάλως «από το γένος των χάλκινων ανθρώπων» δόθηκε από τον Ήφαιστο στον Μίνωα, για να φρουρεί τη νήσο Κρήτη.
Ο Όμηρος περιγράφει την κατασκευή των όπλων του Αχιλλέως από τον θεϊκό σιδηρουργό.
Στην Λήμνο τιμούσαν τον Ήφαιστο και ως θεό θεραπευτή. Έλεγαν πως οι ιερείς του είχαν φάρμακο για τα δηλητήρια.
Στην κορυφή του λόφου του Αγοραίου Κολωνού, που οριοθετεί την Αρχαία Αγορά των Αθηνών στη δυτική πλευρά, βρίσκεται ο ναός του Ηφαίστου, ευρύτερα γνωστός ως »Θησείο». Πρόκειται για έναν από τους καλύτερα διατηρημένους αρχαίους ναούς, γεγονός που οφείλεται εν μέρει και στη μετατροπή του σε χριστιανική εκκλησία. Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (I, 14, 5-6), στο ναό λατρεύονταν από κοινού ο Ήφαιστος, προστάτης των μεταλλουργών, και η Αθηνά Εργάνη, προστάτρια των κεραμέων και της οικοτεχνίας. Την ταύτιση του ναού ως »Ηφαιστείο» επιβεβαίωσε η ανασκαφική έρευνα με την αποκάλυψη εργαστηρίων μεταλλουργίας στην ευρύτερη περιοχή του λόφου, επισκιάζοντας, έτσι, παλαιότερες απόψεις, που αναγνώριζαν ως λατρευόμενες θεότητες το Θησέα, τον Ηρακλή ή τον Άρη. Η οικοδόμηση του ναού πρέπει να πραγματοποιήθηκε ανάμεσα στα έτη 460-420 π.Χ. από άγνωστο αρχιτέκτονα, στον οποίο, όμως, αποδίδονται και άλλοι ναοί στην Αττική, με παρόμοια κατασκευή.
Ο Άρης είναι ο Έλληνας θεός του πολέμου. Είναι ένας από τους Δώδεκα Ολύμπιους, και γιος του Δία και της Ήρας. Στους μύθους ο Άρης εμφανίζεται πολεμοχαρής και προκλητικός και εκπροσωπεί την παρορμητική φύση του πολέμου.
Χάρη στον γιο του τον Οινόμαο από την Στερόπη, ο Άρης έγινε πρόγονος ονομαστών προσώπων, όπως του Ατρέα, του Θυέστη, του Αγαμέμνονα, του Μενέλαου, του Αίγισθου, του Ορέστη, της Ηλέκτρας, του Πυλάδη, του Πιτθέα, του Θησέα, του Ιππόλυτου, της Ιφιγένειας, του Δημοφώντα, του Ακάμαντα, του Ευρυσθέα, του Αμφιτρύωνα, της Αλκμήνης, του Ιόλαου, του Ηρακλή, της Αδμήτης, του Κοπρέα, του Αλκάθοου και του Αία του Τελαμώνιου.
Συνήθως μάχεται πεζός σπάζοντας με την ορμή του τα άρματα και ανατρέποντας τα τείχη. Άλλες φορές είναι σε άρμα με δύο (Δείμος και Φόβος) ή τέσσερις μεγαλοπρεπείς ίππους (παιδιά τού Βορέα και της Ερινύας) (Φόβος, Αιθωνας, Φλόγιος και Κόναβος όπως τους ονομάζει ο Κόϊντος ο Σμυρναίος).
Ο Ναός του Άρεως, ο οποίος ανασκάφηκε το 1937, είναι ένα από τα τέσσερα σημαντικά μνημεία που μεταφέρθηκαν στην Αγορά την περίοδο του Αυγούστου. Αποτελεί τυπικό ναϊκό οικοδόμημα της ακμής της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής κατά τον 5ο αι. π.Χ. Μεταφέρθηκε πιθανότατα από τα Μεσόγεια και όχι από τις Αχαρνές, όπως πιστευόταν παλαιότερα. Σήμερα σώζεται σε πολύ κακή κατάσταση.
Ο κεντρικός τριγωνικός χώρος που σχηματίζεται μεταξύ της Μέσης Στοάς, της Παναθηναϊκής Οδού και της οδού που διατρέχει την ανατολική πλευρά της Αγοράς, με τα κτήρια τα αφιερωμένα στη λατρεία των θεών και τη διοίκηση της πόλης, απέκτησε νέα χρήση μετά την ίδρυση της Ρωμαϊκής Αγοράς, την εποχή του Αυγούστου. Έτσι ο χώρος καλύφθηκε ως επί το πλείστον με ναϊκά οικοδομήματα που μεταφέρθηκαν από άλλα σημεία (Ναός του Άρεως, Βωμός Αγοραίου Διός, ΝΑ ναός, ΝΔ ναός), αλλά και με το ογκώδες Ωδείο του Αγρίππα.
Ο Ναός του Άρεως αναφέρεται από τον Παυσανία (1.8.4), ο οποίος όμως αγνοεί ότι το εν λόγω μνημείο μεταφέρθηκε εκεί από κάποιο άλλο σημείο. Το γεγονός αυτό έγινε κατανοητό όταν ανασκάφηκε ο χώρος το 1937. Ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκουν στο ναό είχαν ήδη ανακαλυφθεί το 1931, με την αρχή των ανασκαφών της Αγοράς.
Από το ναό σώζεται μόνο ένα τμήμα της θεμελίωσης, στο ανατολικό άκρο του στερεοβάτη. Αποτελούνται από πωρόλιθους σε δεύτερη χρήση, τοποθετημένους πάνω σε μια στρώση σπασμένων λίθων. Κατά τα άλλα, το σχήμα του κτηρίου, όπως έχει αποκαλυφθεί από την ανασκαφή, υποδηλώνεται από την τομή που έγινε στο βράχο, κατά τη διάρκεια της τοποθέτησής του.
Σε έναν επίπεδο χώρο κοντά στο σημερινό οικισμό Ελληνικά, ανάμεσα στον Άγιο Νικόλαο και την Ελούντα, στη συνοριακή περιοχή των αρχαίων πόλεων-κρατών Λατούς και Ολούντος, βρισκόταν ένα ιδιαίτερα παλιό ιερό αφιερωμένο στην Αφροδίτη, το «αρχαίον Αφροδίσιον» των επιγραφών του τέλους του 2ου αι. π.Χ. Ο χώρος έλαβε νέα σημασία, όταν κλιμακώθηκαν οι διενέξεις των δύο πόλεων για συνοριακές διαφορές και στη θέση περίπου του ερειπωμένου μονόχωρου γεωμετρικού ιερού χτίστηκε, το 2ο αι. π.Χ. ο ναός δύο σύνναων θεοτήτων, του Άρη και της Αφροδίτης.
Ο ορθογώνιος γεωμετρικός ναός, διαστάσεων 4 x 9 μ. είχε προσανατολισμό προς τα δυτικά. Μπροστά από την πρόσοψή του υπήρχε τραπεζοειδής βωμός, που πιθανώς βρισκόταν στο κέντρο ενός προθαλάμου με πέντε κίονες. Το κτήριο δεν είχε χρησιμοποιηθεί σύμφωνα με τους ανασκαφείς μετά από τους γεωμετρικούς χρόνους και πιθανώς στο τέλος του 2ου αι. π.Χ. είχε ήδη ερειπωθεί.
Στα δυτικά του βωμού των γεωμετρικών χρόνων ιδρύθηκε από τη πόλη της Λατούς ο νεώτερος δίκλιτος ναός με προσανατολισμό προς τα ανατολικά και κοινό για τα δύο κλίτη προθάλαμο, που κατασκευάστηκε αργότερα πάνω στο γεωμετρικό βωμό. Για καθέναν από τους οίκους υπήρχε θύρα εισόδου από τον κοινό προθάλαμο. Σώζεται το λίθινο υπέρθυρο της ανατολικής πόρτας του νότιου κλίτους, αφιερωμένου στον Άρη, όπως συνάγεται από την εύρεση μιας επιγραφής που αναφέρεται σε οικοδομικές εργασίες στο ναό του Άρη, ενώ υπήρχε μια ακόμη πρόσβαση σε αυτό από το νότιο τοίχο του κτηρίου.
Από τις επιγραφές γίνεται φανερή η πορεία των έργων κατασκευής και μεταγενέστερων προσθηκών και επισκευών του νεότερου ναού καθώς και η εξέλιξη των συνοριακών διαφορών που επιλύθηκαν, αφού απαιτήθηκε η συνδρομή, μέσω διαιτησιών και οροθεσιών, Κνωσίων, Ρωμαίων και Μιλησίων. Οι διαιτησίες και οι σχετικές συνθήκες θα έπρεπε να τοποθετηθούν και στο «ιερό Δέρα» ή το ιερό του Άρη στην περιοχή Δέρα -και πράγματι πολλές από αυτές βρέθηκαν στην περιοχή του ιερού των Λενικών. Τελικά το ιερό και η περιοχή του αποδόθηκαν στη Λατώ.
Ο Ερμής γεννήθηκε σε μια σπηλιά στο όρος Κυλλήνη της Κορινθίας (σημερινή Ζήρεια), από τον Δία και την πανέμορφη πλειάδα Νύμφη Μαία, την κόρη του Άτλαντα. Αμέσως μετά τη γέννησή του επινόησε και κατασκεύασε την πρώτη λύρα και έδειξε, από τη βρεφική του ακόμη ηλικία, την επιδεξιότητά του να μπορεί να κλέβει ακόμη και τα βόδια του Απόλλωνα.
Ο Ερμής έγινε ο πλέον πολυτάλαντος και πολυάσχολος από τους θεούς: αγγελιαφόρος τους, προστάτης του εμπορίου («αγοραίος» ή «κερδώος») και προστάτης, όχι μόνον του νόμιμου εμπορεύματος, αλλά και του τυχαίου, το λεγόμενο «έρμαιον» (δώρο του Ερμή) ή και του προϊόντος κλοπής («ληιστήρ»), προστάτης των θυσιαστικών τελετών, των οδοιπόρων, των σταυροδρομιών («τρικέφαλος» ή «τετρακέφαλος») και των συνόρων, προστάτης των θυρών των σπιτιών («πύλαιος») και των πυλών των ναών («προπύλαιος»), των αθλητών και των αγώνων («αγώνιος»), αλλά και θεός των γραμμάτων και της ρητορικής («λόγιος»), μιας και αυτά διδάσκονταν στα γυμναστήρια. Ήταν δε ο ψυχοπομπός των ανθρώπων, όταν ερχόταν η στιγμή να περάσουν στην άλλη όχθη.
Σε όλη την αρχαιότητα ο Ερμής θεωρούνταν ο πιο έξυπνος και ο πιο φιλάνθρωπος θεός και ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και διασκεδαστικός: η έκφραση όλων των προτερημάτων και όλων των ελαττωμάτων του αρχαίου Έλληνα. Με τον Ερμή, εκφράζονται, με ένα αρχετυπικό τρόπο η ταχύτητα, η ευλυγισία, η μεταβλητότητα, αλλά και οι απατηλοί δρόμοι που κάποιες φορές ακολουθεί ο νους. Σημαντική θέση για τις δοξασίες των αρχαίων, είχαν τα χθόνια γνωρίσματά του, ως ψυχοπομπού ή ψυχαγωγού. Ο Ερμής μεταφέρει τις ψυχές των νεκρών και συγχρόνως παρευρίσκεται στο δικαστήριο του Άδη, εκτελώντας χρέη θεού του κάτω κόσμου, άρα «χθόνιου» θεού. Ήταν ο μοναδικός θεός που μπαινόβγαινε στον Άδη.
Ο Ερμής παριστάνεται συνήθως και με φτερωτά πέδιλα και με το πλατύγυρο καπέλο του, τον πέτασο, σύμβολα της αέρινης ταχύτητας και κρατώντας τη μαγική χρυσή ράβδο του, το κηρύκειον, σύμβολο της ποιμενικής του φύσης και της αφθονίας. Ο Βρετανός ακαδημαϊκός Ρ. Φ. Γουΐλετς γράφει: «…ο Ερμής είναι ο πλέον συμπαθής, ασταθής, συγκεχυμένος, πολυσύνθετος και επομένως ο πιο Έλληνας από όλους τους ολύμπιους θεούς».
Η θεϊκή του υπόσταση ξεκινά από τους παρόδιους λιθοσωρούς-σήματα δρόμων ή τάφων. Οι αρχαίοι αγρότες, όταν έβρισκαν στο δρόμο τους ένα σωρό από πέτρες, έριχναν άλλη μια πέτρα επάνω του, θεωρώντας πως κάποια θεϊκή δύναμη κατοικούσε μέσα σ’ αυτές. Τις ονόμαζαν «έρμα» και την πέτρα, στην κορυφή του σωρού, την ονόμαζαν «Ερμή». Συν τω χρόνω, αυτοί οι λιθοσωροί μεταμορφώθηκαν σε ερμαϊκές στήλες, που λειτουργούσαν σαν οδοδείκτες, σύνορα οικοπέδων και ιδιοκτησιών αλλά και σύνορα χωρών. Ο φαλλός, επάνω τους, αποτελεί το αρχετυπικό στοιχείο της γονιμικής ιδιότητας της θεότητας.
Δεν υπάρχουν πολλοί ναοί ή ιερά αφιερωμένα στον Ερμή, μιας και αυτός βρισκόταν παντού, σε κάθε σχεδόν ανθρώπινη εκδήλωση. Οι εκατοντάδες ερμαϊκές στήλες που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές το δηλώνουν αυτό.
Η Κάτω Σύμη είναι χωριό της επαρχίας Βιάννου, στα νότια του νομού Ηρακλείου. Βρίσκεται σε μια κατάφυτη από βλάστηση κοιλάδα, σε τοπίο με επιβλητική αγριότητα, με νότιο φόντο το Λιβυκό πέλαγος, στο οποίο καταλήγει ο Μπλαβοπόταμος, που ρέει στην άκρη του χωριού. Εδώ, στη θέση Κρύα Βρύση, βρίσκεται το πολύ ιδιαίτερο ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης. H ανασκαφή στο ιερό της Σύμης άρχισε το 1972 και συνεχίστηκε, σποραδικά, έως το 2003, οπότε διεκόπη.Το Ιερό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 1.130 μέτρων, στις νότιες πλαγιές του ορεινού όγκου της Δίκτης, συγκεκριμένα του Aιγαίου όρους και είναι ο μοναδικός γνωστός, μέχρι σήμερα, χώρος λατρείας στην Ελλάδα ο οποίος λειτούργησε επί 27 αιώνες, χωρίς διακοπή. H πηγή «Κρύα Βρύση», στον χώρο του ιερού, με άφθονο ακόμη και σήμερα νερό, πρέπει να αποτέλεσε τον πρωταρχικό παράγοντα για την ίδρυση του ιερού, μακριά από τα οικιστικά κέντρα της αρχαιότητας.
Το ιερό ιδρύθηκε γύρω στο 2000 π.Χ και αποτέλεσε χώρο υπαίθριας λατρείας, κατεξοχήν, με θυσίες για την πυρά, τελετουργικά δείπνα και υγρές προσφορές. Tα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν 13 επάλληλα οικοδομικά προγράμματα, τα οποία έγιναν στη διάρκεια των 27 αιώνων. Εδώ, έχουμε μια ομαλή διαδοχή πολιτισμών, καθώς οι περιοδικές καταστροφές των μνημείων οφείλονται σε φυσικά αίτια και όχι σε βανδαλισμούς. Η ακτινοβολία και η φήμη του πρέπει να ήταν μεγάλες, γεγονός που καταδεικνύεται τόσο από τα διαφορά δωμάτια που κτίστηκαν γύρω από αυτό για τη φιλοξενία ιερέων και πιστών. Η θέση του ταυτίζεται με το «Ιερόν Όρος», το οποίο, κατά τον γεωγράφο Πτολεμαίο, βρίσκεται μεταξύ του αρχαίου Τσούτσουρα και της Ιεράπυτνας (σημερινής Ιεράπετρας).
Καθόλη τη 2η χιλιετία π.Χ, η οποία περιλαμβάνει όλες τις «ανακτορικές» περιόδους της μινωικής εποχής, το ιερό λειτούργησε με το διπολικό σχήμα -στεγασμένο οικοδόμημα και υπαίθριος αρχιτεκτονικά διαμορφωμένος χώρος για την υπαίθρεια λατρεία. Το ίδιο διπολικό σχήμα χαρακτηρίζει τη λειτουργία του ιερού και κατά την 1η χιλιετία π.Χ. Σημαντικό είναι ότι στα γεωμετρικά χρόνια (9ος αιώνας π.Χ), εμφανίζεται η αρχιτεκτονική μορφή του κτιστού βωμού, στο ιερό. Η υπαίθρια λατρεία συνεχίζεται. Tομή στο τυπικό της λατρείας παρουσιάζεται από τα Ελληνιστικά χρόνια (τέλη 4ου αιώνα π.Χ) και μετά. Οι ιεροπραξίες μεταφέρονται από τους υπαίθριους χώρους σε στεγασμένο οικοδόμημα. Αυτό συμβαίνει και στα παλαιοχριστιανικά χρόνια, όταν χτίζονται τα παλαιοχριστιανικά ναΐδρια (4ος – 7ος αιώνας μ.Χ), πιο μακρυά από την πηγή.
Από τα ευρήματα των ανασκαφών συνάγονται συμπεράσματα ως προς το τυπικό της λατρείας και τους λατρευόμενους θεούς. Το τυπικό της λατρείας, γενικά, περιλαμβάνει ιεροπραξίες με θυσίες ζώων και τελετουργικά δείπνα. Τα ευρήματα, όμως, διαφέρουν από τη 2η στην 1η χιλιετία π.Χ και δηλώνουν τον τρόπο, που οι πιστοί των δύο χιλιετιών αντιλαμβάνονταν το θείον. Στα μινωικά χρόνια (2η χιλιετία π.Χ), έχουμε ανώνυμα τελετουργικά αγγεία και σκεύη, ομοιόμορφη απόδοση του ανδρικού φύλου στα ειδώλια των λάτρεων που δεν επιτρέπει ούτε τον προσδιορισμό των αναθετών ούτε της τιμώμενης θεότητας, απουσία του γυναικείου φύλου και όλα αυτά, μας οδηγούν σε καθαρτήριες ιεροπραξίες και σπονδικές προσφορές. H εικόνα αλλάζει όταν μπαίνουμε στην 1η χιλιετία π.Χ, όπου τα τελετουργικά αγγεία και σκεύη εξαφανίζονται και τα ειδώλια γίνονται πολυποίκιλα, δύο φύλων και έχουμε κυρίως πολλά μετάλλινα αναθήματα που οδηγούν σε ιεροπραξίες μυητικού καθαρμού. Δηλώνονται ιεροπραξίες για το τελετουργικό πέρασμα των αναθετών από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Οι επιγραφές (6ου αιώνα π.Χ έως 2ου αιώνα μ.Χ) μας οδηγούν στον Ερμή «κεδρίτη», ως προστάτη θεό των εθίμων ενηλικίωσης, ο οποίος συλλατρευόταν με την Aφροδίτη. Στις επιγραφές αναφέρεται και η προσέλευση νέων από πολλές πόλεις της κεντρικής και της ανατολικής Kρήτης, όπως και η παρουσία αρχόντων που θα ήταν επιφορτισμένοι με την εποπτεία του ιερού. Το κύριο λοιπόν σημείο της λατρείας στην 1η χιλιετία π.Χ, είναι ένας υπαίθριος βωμός, με στρώμα πύρας και οστών γύρω του, από τις θυσίες ζώων. Μέσα στη στάχτη βρέθηκαν, κυρίως, τα λατρευτικά αντικείμενα και, μαζί με αυτά, πήλινα ειδώλια γυμνής θεάς και παραστάσεις του Ερμή. Υπάρχουν επίσης ενεπίγραφα κεραμίδια του ναού με ονόματα δωρητών. Οι πεζούλες στις γύρω πλαγιές του βουνού χρησίμευαν, κατά τις ημέρες της πανήγυρης, για την διαμονή των προσκυνητών. Έχει ανακαλυφθεί και σχεδόν ολόκληρος μικρός ναός των υστέρων ελληνιστικών χρονών, ειδώλια πήλινα, ως και αναθηματική επιγραφή ρωμαϊκών χρονών, που αναφέρει τον Ερμή και κάποιον Νικάνορα Θεομνάστου, ο οποίος, ως φαίνεται, είχε κάποτε επισκευάσει το ναό.
Xωρίς αμφιβολία το ιερό του Eρμή και της Aφροδίτης αποτελούσε κατά την 1η χιλιετία π.Χ ένα ιερό extra muri μεγάλης ακτινοβολίας, προικοδοτημένο με τους αναγκαίους πόρους για την αυτοσυντήρησή του και εποπτευόμενο, κατά περιόδους, από την εκάστοτε ισχυρή πόλη της δωρικής Kρήτης.
Η Αγορά των Ερμαϊστών ή Κομπεταλιαστών, είναι το πρώτο μνημείο το οποίο συναντά ο επισκέπτης που κατευθύνεται προς την Ιερά Οδό, αφού εισέλθει στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου.Γύρω στο 100 π.Χ, ο χώρος αυτός αποτελούσε μια ανοιχτή πλατεία, στρωμένη με μεγάλες πλάκες γρανίτη, πολλές από τις οποίες έχουν τρύπες για την στερέωση πασάλων που στήριζαν στέγαστρα. Η πλατεία ήταν περιτριγυρισμένη από καταστήματα, ναΐσκους και βωμούς. Αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης επαγγελματικών συλλόγων, που είχαν προστάτη τους κάποιον θεό ο οποίος δηλωνόταν από το όνομα του συλλόγου.
Οι Κομπεταλιαστές ήταν σύλλογος απελεύθερων και δούλων, με προστάτες τους Λάρητες (Lares Compitales) που ήταν θεότητες των σταυροδρομιών, μια από τις ιδιότητες του θεού Ερμή. Η αγορά αυτή εξυπηρετούσε και άλλους εμπορικούς συλλόγους, όπως τους Ερμαϊστές, με προστάτη τους τον Ερμή, ως θεό των σταυροδρομιών, αλλά και του εμπορίου.
Στα δυτικά της πλατείας, υπήρχε το αρχαίο λιμάνι. Στη βόρεια πλευρά της βρίσκεται η Στοά του Φιλίππου, η οποία την οριοθετεί και ένας μικρός ιωνικός ναός αφιερωμένος στον Ερμή. Στα ανατολικά και στα νότια η πλατεία οριοθετείται από σειρές καταστημάτων και εργαστηρίων, τα οποία προφανώς ανήκαν στους εμπορικούς αυτούς συλλόγους. Στο κέντρο της πλατείας σώζονται τα θεμέλια ενός τετράγωνου και ενός κυκλικού μνημείου αφιερωμένων στον Ερμή και, γύρω από αυτά, υπάρχουν βάσεις αναθημάτων τραπεζιτών, καπετάνιων και εμπόρων.
Κόρη της Ρέας και του Κρόνου και αδελφή του Δία. Όταν ο Δίας κατέλαβε την θεϊκή εξουσία, η Εστία ζήτησε από τον αδελφό της, ως χάρη, να μείνει αιωνίως παρθένα, προκειμένου να ξεφύγει από τις ερωτικές διαθέσεις του Απόλλωνα και του Ποσειδώνα. Καθώς αποτελούσε προσωποποίηση του εξαγνιστικού ιερού πυρός που έκαιγε ασταμάτητα στις εστίες των οικιών και των ναών, η Εστία λατρευόταν ως προστάτιδα της οικογένειας, της πόλεως και των αποικιών. Κάθε ελληνική πόλη διατηρούσε στο πρυτανείο της το άσβεστο πυρ προς τιμήν της Εστίας, το οποίο, σε περίπτωση ίδρυσης νέας αποικίας, μεταφερόταν για να ανάψει την ιερή εστία της νέας πόλεως.
διαβάστε περισσότερα
Γιος του Δία και της Σεμέλης κόρης του Κάδμου ο Διόνυσος διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της -μετά από την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο- χάρη στην παρέμβαση της Γης, που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το θείο βρέφος. Ο Δίας τοποθέτησε το βρέφος στον μηρό του εν αγνοία της Ήρας και το έβγαλε στο φως την κατάλληλη στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε η κύησή του. Φέρεται ότι ο Διόνυσος γεννιέται στη νήσο Ικαρία, και παραδίδεται σε δώδεκα νύμφες ή υδάτινα πνεύματα, τις Υάδες, οι οποίες γίνονται τροφοί του θεϊκού παιδιού. Αργότερα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης την υπηρεσία τους, οι Υάδες εξυψώθηκαν στο ουράνιο στερέωμα όπου λάμπουν ως αστερισμός των Υάδων. Είναι Πυριγενής, και Λιμναίος, φέροντας εγγενώς την ποιότητα της ‘λίμνης ή του έλους’. Ο Διόνυσος είναι επίσης Διθύραμβος, δηλαδή διγενής, γεννημένος πρώτα από τη φωτιά και κατόπιν από το νερό, ακολουθώντας την παράδοση ανάλογων αρχέγονων θεοτήτων.
Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται με τη γονιμότητα, μέσω του εκπληρωμένου έρωτα και το επίγραμμα του Ανακρέοντα στον θεό αρχίζει με τις λέξεις «Ω Κύριε, που σύντροφοί σου στο παιχνίδι είναι ο ισχυρός Έρως, οι μαυρομάτες νύμφες και η Αφροδίτη!».
Η Ρέα, είναι εκείνη που τον διδάσκει την τελετουργική λατρεία και ορίζει το ένδυμα του θεού και των Μαινάδων ακολούθων του. Η ακολουθία του θεού συμπληρώνεται με τους Σατύρους και τους Σειληνούς. Θεός εκπολιτιστής ο Διόνυσος δίδαξε ανά τον κόσμο τις ιδιαίτερες τελετές του και την καλλιέργεια της αμπέλου.
Πληροφορίες που προσλαμβάνουμε από τη Γραμμική Β΄ μας οδηγούν στην υπόθεση πως ο Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός στον 12ο αιώνα π.Χ. Η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής μανίας που προκαλεί η πόση του οίνου και της γονιμότητας. Κοινό στοιχείο στις λατρευτικές πρακτικές του είναι το στοιχείο της έκστασης, ενίοτε της οργιαστικής φρενίτιδας, που απελευθερώνει από τις φροντίδες της καθημερινότητας, προσδίδοντάς του την προσωνυμία Λύσιος.
Πέραν του γεγονότος λοιπόν ότι το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις αρτιότερες μορφές του ελληνικού λόγου, το δράμα, προς τιμήν του διοργανώνονταν μεγαλοπρεπείς γιορτές, όπως τα Κατ’ αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.
Το Ικάριον ήταν το ιερό του θεού Διονύσου στον αρχαίο Δήμο Ικαρίας της Αττικής (στο σημερινό Δήμο Διονύσου), του οποίου αποτελούσε το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο. Αν και τα σωζόμενα σήμερα οικοδομικά του λείψανα χρονολογούνται από τον 4ο π.Χ. αι. κ.ε., η αρχαία παράδοση αλλά και ευρήματα μέσα σ’ αυτό δείχνουν ότι λειτούργησε τουλάχιστον από τις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα.Ο μύθος συνέδεε το ιερό με την εμφάνιση του Διονύσου στην Αττική και την διδαχή από το θεό της αμπελουργίας και της οινοποιίας στους ανθρώπους. Ο Διόνυσος φιλοξενήθηκε από τον άρχοντα της περιοχής Ικάριο και του έδειξε πως φτιάχνεται το κρασί. Ο Ικάριος το γεύθηκε, του άρεσε και κέρασε κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι μέθυσαν και νομίζοντας ότι τους δηλητηρίασε τον σκότωσαν. Ο Ικάριος τάφηκε εκεί στοιχειώνοντας την περιοχή με την δύναμη του κρασιού και γενικότερα της φύσης, που αποτέλεσε και το κύριο χαρακτηριστικό της λατρείας που αναπτύχθηκε σ’ αυτό τον τόπο. Μέσα απ’ αυτή τη λατρεία ξεπήδησαν οι εκστατικοί χοροί και στη συνέχεια το θέατρο.
Το ιερό όπου τοποθετούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι την αρχή της λατρείας του Διονύσου φαίνεται ότι υπήρξε και ο τόπος όπου γεννήθηκε το θέατρο: Ο Θέσπις που έβαλε για πρώτος ηθοποιό στο διθύραμβο το 534 π.Χ., καταγόταν από την Ικαρία και πρέπει να δοκίμασε την καινοτομία του σε θεατρικό χώρο του ιερού του δήμου του με την έντονη διονυσιακή παράδοση. Σ’ αυτό το χώρο πρέπει άλλωστε να παρουσιάστηκαν πρώιμες μορφές κωμωδίας ήδη γύρω στο 570 π.Χ. για τις οποίες μιλούν οι αρχαίες πηγές. Αυτός ο χώρος ήταν ο πρόδρομος του θεάτρου από τον 4ο π.Χ. αιώνα, του οποίου σώζονται τα λείψανα σήμερα στο ιερό.
Το Ιερό του Διονύσου Ελευθερέως, με το Θέατρο που αναπτύχθηκε στα βόρειά του, καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα της Νότιας Κλιτύος της Ακρόπολης και είναι το πρώτο μνημειακό σύνολο που αντικρίζει ο επισκέπτης καθώς εισέρχεται από την κεντρική είσοδο του χώρου. Το ιερό ιδρύθηκε τον 6ο αι. π.Χ., κατά την περίοδο του τυράννου Πεισίστρατου ή των γιών του, που εισήγαγαν στην Αθήνα την λατρεία του Διονύσου από τις Ελευθερές της Βοιωτίας. Σ’ αυτό γιορτάζονταν κάθε χρόνο τον μήνα Ελαφηβολιώνα, στα τέλη δηλαδή Μαρτίου με αρχές Απριλίου, τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια, η λαμπρότερη γιορτή προς τιμήν του θεού. Σήμερα διατηρούνται στο χώρο τα λείψανα κυρίως των κτηρίων που περιελάμβανε το ιερό κατά τον 4ο αι. π.Χ. Πρόκειται για τους δύο ναούς του Διονύσου, τον λατρευτικό βωμό, μία στοά, καθώς και τον τοίχο του περιβόλου που περιέκλειε το τέμενος, με το πρόπυλο στο ανατολικό τμήμα του.Στο δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. ανεγέρθηκε ο »αρχαϊκός» ναός του Διονύσου, στον οποίο στεγαζόταν το ξόανο του θεού που είχε μεταφερθεί από την αρχικά βοιωτική και έπειτα αττική πόλη των Ελευθερών. Νοτιότερα του παλαιού ναού του Διονύσου και χωρίς να σταματήσει η λειτουργία του, ανεγέρθηκε στο β’ μισό του 4ου αι. π.Χ. -βάσει της κεραμικής που αποκαλύφθηκε- ο Νεώτερος Ναός του Διονύσου, στον οποίο στεγαζόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Αλκαμένη.
Μόλις 3 χλμ από τη Χώρα της Νάξου στην περιοχή Λειβάδια θα συναντήσετε έναν από τους πιο ιερούς τόπους του Αιγαίου. Πρόκειται για το αρχαίο ιερό του Ναού του Διονύσου, ενός τόπου με αδιάλειπτη λειτουργία από τον 14ο π.Χ. ως και σήμερα. Ενός δείγματος απαράμιλλης ομορφιάς ιωνικού ρυθμού της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής.Οι 4 ναοί του, αφιερωμένοι στο Διόνυσο, έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης της παγκόσμιας αρχαιολογίας και αρχιτεκτονικής. Στα ρωμαϊκά χρόνια τα αγάλματα του Ιούλιου Καίσαρα και του Μάρκου Αντώνιου τοποθετήθηκαν στο χώρο των Υρίων.
Σήμερα στον ιερό ναό σώζονται κάποια τμήματα από τα θεμέλια καθώς και ελάχιστα δείγματα των τοίχων του ιερού. Κάτω από τον αρχαιολογικό χώρο ανακαλύφθηκαν και οι βάσεις τριών ακόμα ναών. Υπάρχει ένας μικρός εκθεσιακός χώρος και στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χώρας μπορείτε να θαυμάσετε το άγαλμα του Διονύσου που βρέθηκε στο χώρο. Στο δυτικό τμήμα του Ναού βρίσκεται ένα μοναδικό κτιστό πηγάδι βάθους 5μ. με μαρμάρινη στρώση από τα λιγοστά σωσμένα σε όλη τη χώρα.
Ο βωμός του Διονύσου είναι χαρακτηριστικό δείγμα ελληνιστικού βωμού, σχήματος Π. Χρονολογείται το 2ο αι. π. X., που ήταν εποχή ακμής και έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην πόλη της Kω, πιθανόν με χρηματοδότηση των βασιλέων της Περγάμου, συμμάχων της Kω. O βωμός υπέστη ζημιές κατά το σεισμό του 142 μ. X. και επισκευάστηκε μερικώς. Κάποια από τα αρχιτεκτονικά μέλη του χρησιμοποιήθηκαν σαν οικοδομικό υλικό από τους Iωαννίτες ιππότες για την κατασκευή του κάστρου.Σε επαφή με την εσωτερική επιμήκη πλευρά του βωμού ήταν η τράπεζα του βωμού ενώ μπροστά της υπήρχε χαμηλή βαθμίδα, η πρόθυση. Aνάγλυφη ζωφόρος πάνω από την τράπεζα κοσμούσε το εσωτερικό του βωμού. Η πρόσβαση στο βωμό ήταν από τη δυτική πλευρά μέσω κεκλιμένου επιπέδου (ράμπας).
Ο βωμός ήταν διακοσμημένος σε ολόκληρη την εξωτερική πλευρά του, στις απολήξεις των στενών του πλευρών και τις εσωτερικές πλάγιες πλευρές του από την είσοδό του ως το υπερυψωμένο θρανίο (τράπεζα). Οι παραστάσεις της ζωφόρου περιλαμβάνουν σκηνές Aμαζονομαχίας και Διονυσιακού θιάσου, με σατύρους, μαινάδες, παπποσειληνούς κ.ά. H ζωφόρος χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π. X. και φυλάσσεται στο Kάστρο της Kω. Από το βωμό, στη θέση που ανακαλύφθηκε, σώζεται το ορθογώνιο κρηπίδωμα (το άνω τμήμα της θεμελίωσης), το κεκλιμένο επίπεδο ανόδου και ένας εγκάρσιος τοίχος από αργολιθοδομή στο εσωτερικό.
O αρχαιολογικός χώρος του βωμού του Διονύσου περιλαμβάνει επίσης δωρικό ναό εν παραστάσι, ο οποίος πιθανόν να ήταν αφιερωμένος στο Διόνυσο και δύο ορθογώνιες κατασκευές που θεωρούνται ή και οι δύο ως βάθρα αγαλμάτων ή η μία ως βάθρο αγάλματος και η άλλη ως παλαιότερος βωμός.
Στο Νομό Δράμας αποτελεί κυρίαρχη θεότητα ο Διόνυσος, ο μασκοφόρος θεός της έκστασης, της γονιμότητας της Γης, του κρασιού, της διασκέδασης, της ίδιας της ζωής. Η παρουσία λατρείας του υπάρχει σε διάφορα σημεία του Νομού, που όμως έχουν υποστεί καταστροφές με το πέρασμα των χρόνων, με αποτέλεσμα να σώζονται μόνο σποραδικά κινητά ευρήματα, όπως σπασμένα τμήματα επιγραφών και κεφαλές από την πόλη Δράμας.Η λατρεία του Διόνυσου είναι γνωστή στην ευρύτερη περιοχή, όπως φαίνεται και από δείγματα επιγραφικής και γλυπτικής (κεφάλι γενειοφόρου Διονύσου, καθώς και επιγραφή ρωμαϊκών χρόνων). Δόμοι από το χώρο χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό στα νεότερα σπίτια του χωριού. Απόηχος της Διονυσιακής λατρείας αποτελεί το σημερινό δρώμενο της Καλής Βρύσης, γνωστό ως «Μπαμπούγερα» στις αρχές του Γενάρη, ενώ η θέση Μικρή Τούμπα είναι γνωστή από γενιά σε γενιά με την ονομασία «Κονάκι του Βάκχου.»